نویسنده: مجیب الرحمن رحیمی
در کنفرانس «احمدشاه مسعود و گفتمان دولت ملی» در هامبورگ (۲۰ سبتمبر ۲۰۲۵) به من گفتند در مورد «احمدشاه مسعود؛ دولت و مردم‌سالاری» صحبت کنم. من با استفاده از رویکرد «گذشته‌نگر» به پاره‌ای از برنامه‌ها، عملکر‌دها و دستاوردهای احمدشاه مسعود پرداختم تا از یک‌طرف شخصیت، جایگاه و نقش دوران‌ساز وی را با این روش در چهار مرحله با زیر مجموعه‌هایی به‌تصویر بکشم، و از طرف دیگر تکامل شخصیت، افکار و اندیشه‌های وی را در ابعاد مختلف به بررسی بگیرم. در بخش «عبور از تجلیل به تحلیل» در باره تقسیم‌بندی زندگی احمدشاه مسعود از نگاه فکری-فلسفی سخن گفتم و بحث «مسعود متقدم» و «مسعود متأخر» را مطرح کردم. آنچه در ذیل مطالعه می‌کنید نکاتنامه صحبت‌هایم است و هریک به تفصیل بیش‌تر و بحث‌های عمیق‌تر و نمونه‌های عملی نیاز دارد. علی العجاله نکاتنامه را با این مقدمه نشر می‌کنم و چشم به راه نقد و نظر شما در این زمینه هستم. این بحث در این صورت‌بندی ابتدایی است و هنوز از پختگی لازم برخورد نمی‌باشد و نیاز به بحث بیش‌تر دارد.
مسعود متقدم:
مرحله اول: جهاد علیه اشغال شوروی
-زمینه: تقابل گفتمانی راست و چپ/مارکسیسم و اسلام (اسلام سنتی/اخوان المسلمین).
-اسلام ابرنشانه یا دال مرکزی مبارزات: جهاد، اشغال، آزادی، عدالت و براندازی حکومت تحت‌الحمایه روس‌ها در افغانستان و برقراری حکومت اسلامی.
-تفاوت در برداشت از حکومت اسلامی. برداشت و قرائت‌های رهبران و فرماندهان از حکومت اسلامی و مفاهیم مرتبط به آن فرق می‌کرد. احمدشاه مسعود در یکی از صحبت‌های خود در جریان سفر به پاکستان گفته بود حکومت اسلامی این نیست که پوسته‌ای را بگیریم و بیرق سبز را آنجا بلند کنیم و بگوییم حکومت اسلامی برقرار گردید. وی همیش بر رضایت مردم، ارایه خدمات و تأمین امنیت تاکید می‌کرد.
-احترام به تنوع و کثرت جامعه: این تنوع را می‌شد در ساختارهای اداری و رهبری شورای نظار مشاهده کرد.
-بحث تشکیل حکومت اسلامی در مرحله پساخروج نیروهای اتحاد شوروی. بحث تدوین قانون اساسی و ایجاد اداره نمونه و اردوی اسلامی در تالقان در مرحله تعرض استراتژیک و بسیج عمومی.
-فهم عمیق از تاریخ، روابط قدرت، جامعه‌شناسی سیاسی، فرهنگ و تحلیل دقیق از اوضاع سیاسی داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی زیر چتر پارادایم اسلام‌گرایی و جهاد (درس‌های استراتیژی قبل از سقوط رژیم کابل در پنجشیر برای فرماندهان).
مرحله دوم: دولت مجاهدین؛ از براندازی تا دولت‌سازی
-زمینه: گفتمان حاکم در دوران سقوط رژیم کمونیستی؛ به قدرت رسیدن مجاهدین، برقراری نظام اسلامی، جهاد، تلاش برای دولت‌سازی و درگیری‌های میان-حزب و قومی.
-برخورد با واقعیت‌های جامعه و دولت‌سازی.
-روابط با اقوام.
-روابط با احزاب.
-درگیری‌ها با حزب اسلامی حکمتیار.
-تقسیم قدرت، نزاع، درگیری‌ها و ائتلاف‌‌های سیاسی-قومی.
-دوران گذار؛ شورای اهل حل و عقد و تشکیل نظام شبه‌ریاستی با رییس جمهور و نخست وزیر.
-اقتصاد سیاسی.
-روابط خارجی و دشواری‌‌های منطقه‌ای روابط با پاکستان، ایران و کشورهای آسیای میانه.
-تکانه‌های تغییر و تحول در فکر و اندیشه احمدشاه مسعود در این مرحله.
-اسلام و قرائت ایدیولوژیک از اسلام با اندک تغییراتی در مقایسه با دوران جهاد و قبل از براندازی حکومت نجیب هنوز ابرنشانه مبارزات سیاسی-فکری وی را تشکیل می‌دهد.
مسعود متأخر:
مقاومت ملی؛ و ظهور مسعود متأخر
-زمینه: اشغال کابل توسط طالبان و گفتمان تطبیق شریعت طالبانی و برپایی امارت اسلامی طالبانی.
-استفاده ابزاری از اسلام برای کسب قدرت و اعمال سیاست‌های قبیله‌ای-قومی با خشونت و سرکوب و مشاهده عین‌الیقین پیامد قرائت سیاسی-ابزاری از دین.
-مسعود عمل‌گرایی و تکامل: برخلاف اکثر رهبران جهادی در پاردایم جنگ سرد و گفتمان اخوان‌المسلمین و تبعات آن محصور نمی‌ماند و با عبور از این قیدها مرحله جدیدی را در حیات سیاسی خود رقم می‌زند.
-پختگی سیاسی: اختلافات با رهبران و جریان‌ها را کنار می‌گذارد و با یک دید کلان به محور ائتلاف بزرگ سیاسی احزاب و جریان‌ها تبدیل می‌شود و کلان‌ترین ائتلاف سیاسی در کشور علیه طالبان را شکل می‌دهد.
-محور مقاومت ملی با دیدگاه‌های ملی و مدرن: در کنار رهبری یکی از جنگ‌های دفاعی درخشان در تاریخ مبارزات مردم ما و حضور در صحنه، به محور اصلی سیاست و مبارزه در کشور تبدیل می‌شود و با احترام از رهبران و بزرگان اقوام و جریان‌های سیاسی استقبال می‌کند.
-ارایه کلان روایت جدید در تقابل گفتمانی با طالبان: بحث اسلام معتدل یا قرائت معتدل از اسلام، دموکراسی، انتخابات و دیدگاه‌های روشن در باره دولت، حقوق بشر، حقوق زبان و… قبل و بعد از سفر به اروپا.
-مفهوم «حکومت دموکراتیک به اساس رأی و نظر مردم» به عوض «حکومت اسلامی انتصابی و تئوکراتیک» به اساس شرایط و اوضاع کشور.
-اهمیت به سیاست خارجی و روابط نیک اما به اساس احترام متقابل با همسایگان و جامعه بین‌المللی.
-تاکید بر صلح با عزت و استقلال.
-تحول فکری-فلسفی در حوزه فکر و سیاست نتیجه مطالعه، بحث و تجربه عملی در زندگی احمدشاه مسعود.
-قرائت معتدل از اسلام، عرفان، ادبیات و هم‌خوانی و یگانگی این‌ها با مفاهیم مدرن چون عدالت اجتماعی، مردم‌سالاری، انتخابات، تشکیل دولت ملی، احترام به حقوق بشر، احترام به حقوق زنان، مشارکت سیاسی اقوام و مردم در نظام دورن‌مایه فکر و اندیشه مسعود متاخر را به تصویر می‌کشد.
