خیلیها به دلایل بسیار غیر علمی و دگماتیک بودن در تفکرات خویش نسبت فلسفهی وجودی فدرالیسم را در مقابل خود به عنوان بدخواه و دشمن جامعه القا میکنند، زیرا ذهنیت آنها با دو مولفهی با ما در طرفداری از سیستم مطلق متمرکز سیاسی و قدرت یا در ضدیت با ما در تحقق سیستم فدرالی است. با این دو مولفهی مزبور است که مطالعه و استقرار نظام فدرالی را در افغانستان به فضای بسیار مشوش و مضطرب هدایت میکنند. به عبارتی، هرگونه باب گفتوگو و دادوستد فکری و علمی با هیاهوهای تجزیه طلبی از سوی اقتدارگرایان قومی با وسیله تندرویهای مذهبی بسته میشود. در نتیجه نه تنها اجرا و استقرار فدرالیسم در افغانستان مطرود قلمداد میشود؛ بلکه هرگونه تفکر و تدبر در مورد این سیستم نیز مردود اعلام میشود. در حالی که در رابطه به فدرالیسم در این زمینه هنوز به اندازهای کافی و شافی خرد آکادمیک به ویژه میان متخصصین حقوقی، جامعهشناختی، مدیریتی، جغرافیایی، اقتصاد و سیاست گفتوگوی میان رشتهی نشده است که بتوان به طور قطعی آن را تایید یا رد کرد. خیلی از کارشناسان و جوانان هم در قانون مدافع و مخالف در باب فدرالیسم در رسانههای جمعی سخن میگویند فقط دوست دارند این مفهوم را با حرکت و جریانهای سیاسی و سیاسیون تطبیق و تحلیل نمایند.
دستکم در فضای آکادمیک در مورد ساختاری که یک سر آن متکی به دفع تمرکز قدرت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی ایدئولوژیک-مذهبی است و طرف دیگر آن به مطالبات حقوقی، شهروندی، آزادی، عدالت اجتماعی و کاستی های مدیریت منطقهای مرتبط است، همهی اینها به گفتوگوی عقلانی و عادلانه و در عین حال مسئولانه و تخصصی نیاز دارد. بنابراین، قیل و قال های گوناگون مانع نگاه انتقادی به سیستم متمرکز سیاسی و قدرت و ثروت ملی میشوند و اغلب فدرالیسم را از امر حقوقی به وادی سیاست سوق میدهند. در همین راستا با توجه به اهمیت و ضرورت مطالبات مختلف شهروندی و همچنین شکستن غول شاخ تمرکز قدرت سیاسی که در دهههای گذشته و اکنون به چالش کشیده شده است، هرزگاهی گفتمانی مبنی بر حرکت به سمت عدم تمرکز و فدرالیسم شنیده میشود. از این رو بحث شکل گرفته را باید از فضای هیجانات سیاسی و سیاستمداران دور نمود تا صورت مسالهی اصلی که استقرار فدرالیسم با نگاهی حقوقی و توزیع عادلانهای قدرت و ثروت در چارچوب یک قانون اساسی با سازوکارهای حراستی و پشتیبان از نقض قوانین به شکل دوگانه عمودی و افقی است، از بین نرود. بنابراین، پیشنها می کنم در گامنخست پیش زمینههای تحقق فدرالیسم، امکان سنجی و علل و مزایایی و معایب طرح نظام فدرالی در افغانستان فارغ از پیکارهای سیاسی و ایدئولوژیک صورت گیرد تا راهگشا باشد.