در ماه مارچ ۲۰۰۳، ابو محمد جولانی سوار یک اتوبوس در دمشق شد و به همراه دیگر داوطلبانی که مشتاق بودند جلوی تهاجم قریبالوقوع آمریکا به عراق را بگیرند، از صحرای سوریه عبور کرد و به بغداد رفت.
زمانی که در سال ۲۰۱۱ به وطن خود بازگشت، پس از پنج سال که در یک اردوگاه بازداشت تحت مدیریت ایالات متحده در عراق گذرانده بود، این بار بهعنوان فرستاده ابوبکر بغدادی، بنیانگذار گروه دولت اسلامی، بازگشت.
جولانی با کیفهایی پر از پول و مأموریتی برای جهانیکردن جنبش افراطی به سوریه رسید. او هفته گذشته بهعنوان فرمانده اصلی نیروی شورشی تحت حمایت ترکیه که گروهش، هیئت تحریر الشام، در آن غالب است، پیروزمندانه وارد حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، شد.
پیروزی او غیرمنتظره و سریع بود و یکی از دراماتیکترین لحظات خاورمیانهای را رقم زد که هرگز از درام خالی نبوده است.
سقوط حلب تاکنون رویدادی کاملاً متفاوت بوده است، چه از نظر شوکآوری و چه از لحاظ اهمیت استراتژیک، نسبت به تصرف موصل، دومین شهر بزرگ عراق، توسط گروه دولت اسلامی در سال ۲۰۱۴.
جولانی موجی از کشتار علیه اقلیتهای مذهبی را که مشخصه خلافت خودخوانده بغدادی بود، به راه نینداخت. او حتی فرمانهایی صادر کرد که از مسیحیان و شیعیان محافظت کرده و از افراد خود خواسته بود که از انتقامجویی خودداری کنند.
در فرمانی که دوشنبه گذشته صادر شد آمده است: «در سوریه آینده، ما بر این باوریم که تنوع قدرت ماست، نه ضعف ما.» تاکنون گزارشی از قتلعام در حلب منتشر نشده است و هیئت تحریر الشام به نیروهای محاصرهشده کرد اجازه داده است بدون آسیب دیدن، شهر را ترک کنند.
یک زن مسیحی در حلب که به دلیل ترس از انتقام رژیم سوریه نخواست نامش فاش شود، گفت: «روزی که گفتند حلب را تصرف کردهاند، پیش از آنکه آنها را ببینم، احساس کردم کشتی تایتانیک در حال غرق شدن است.» اما هیچ غارتی رخ نداد و مغازهها و رستورانها روز بعد باز شدند. او گفت: «همه شوکه شده بودند، چون آنها با ما مهربانانه رفتار میکردند. آنها ترسناک به نظر میرسند. دقیقاً همان شکلی هستند که وقتی کسی میگوید “تروریست” تصور میکنید: ریشهای بلند و موهای عجیبوغریب. اما مهربان هستند.»
پیروزی جولانی در حلب که او را بهعنوان نامزدی احتمالی برای رهبری سوریه در صورت سقوط رژیم بشار اسد مطرح میکند، پس از تحولی سیاسی رخ داد که در منطقه بهندرت دیده میشود.
نام کامل او احمد حسین الشرع است و نام مستعار جولانی را به دلیل ریشههای خانوادگیاش در بلندیهای جولان که اسرائیل در سال ۱۹۶۷ از سوریه تصرف کرد، انتخاب کرده است.
این رهبر مسلح در سال ۲۰۱۲ از گروه دولت اسلامی جدا شد و در سال ۲۰۱۶ روابط خود را با القاعده قطع کرد. از آن زمان، او علیه هر دو سازمان در نبردهای خونین جنگیده و توانسته است هیئت تحریر الشام را از یک جنبش جهادی فراملی که بیشتر به جنگ با آمریکا و غرب علاقه داشت، به سمتی هدایت کند که بر سوریه تمرکز دارد.
او هیئت تحریر الشام را که از سال ۲۰۱۵ یک شبهدولت در استان شمالی ادلب در سوریه اداره میکند، به نیرویی منظم تبدیل کرده است که بیشتر شبیه ترکیبی از اسلامگرایی و ملیگرایی، مشابه طالبان افغانستان یا حماس فلسطین است.
نیروهای هیئت تحریر الشام تصمیم گرفتند تحت پرچم سوریه که به جمهوری قبل از انقلاب حزب بعث در سال ۱۹۶۳ برمیگردد بجنگند، بهجای پرچم اسلامی.
دارین خلیفه، مشاور ارشد در گروه بینالمللی بحران، که بارها در سوریه با جولانی ملاقات کرده است، گفت: «هیئت تحریر الشام از بدو تأسیس اعلام کرده که ما اهداف فراملی نداریم. ما بر سوریه تمرکز داریم و میخواهیم در سوریه بجنگیم و این هسته اختلاف آنها با دیگر گروههای جهادی بود.»
وی افزود: «رهبری هیئت تحریر الشام عملگرا و سودگرا است و کمتر ایدئولوژیک. جولانی روحانی نیست، بلکه سیاستمداری است که آماده معامله و سازشهای بزرگ است – بهجز در مورد جنگ با رژیم. بلندپروازیهای این مرد را دستکم نگیرید.»
با وجود تمام تفاوتهایی که هیئت تحریر الشام با دیگر گروهها دارد، این گروه همچنان در لیست سازمانهای تروریستی ایالات متحده قرار دارد و واشنگتن برای اطلاعاتی که منجر به دستگیری جولانی شود، ۱۰ میلیون دلار جایزه تعیین کرده است. اما ایالات متحده از زمانی که جولانی نزدیک به یک دهه پیش اعلام کرد که قصد دشمنی با آمریکا را ندارد، او یا دیگر رهبران ارشد هیئت تحریر الشام را هدف قرار نداده است.
جولانی و هیئت تحریر الشام تلاش کردهاند تا به توافقی دست یابند که بر اساس آن، طبقهبندی این گروه بهعنوان یک سازمان تروریستی سوریه پایان یابد. این تلاشها از زمان دولت اول ترامپ آغاز شده است؛ دولتی که با طالبان در افغانستان به توافق رسید.
اما مشخص نیست که تغییرات جولانی تا چه اندازه واقعی است و تا چه حد اظهارات او برای جلب آرامش دیگر سوریها و غرب در راستای فریب است، درحالیکه او همچنان به تلاش برای جایگزینی رژیم اسد ادامه میدهد.
طالبان در افغانستان پیش از تصرف قدرت در سال ۲۰۲۱ وعده حکومتی چندگانه و احترام بیشتر به حقوق زنان داده بود، اما از آن زمان تاکنون، زنان را از کار و تحصیل محروم کرده و به شیوه حکمرانی پیش از تهاجم آمریکا در سال ۲۰۰۱ بازگشته است.
فابریس بالانش، کارشناس امور سوریه در دانشگاه لیون ۲، میگوید: «تبدیل شدن از یک جهادی کوچک سوری در عراق به رهبر انقلاب سوریه؟ من در این مورد کمی تردید دارم. بله، شاید جولانی با افزایش سن، بورژوازیتر شده و بخشی از ایدئولوژی افراطی خود را کنار گذاشته باشد، اما بیشتر احتمال دارد که او در حال بازی کردن نقش تقیه باشد، یعنی مخفی کردن نیات واقعی خود.»
سازمانهای حقوق بشری، هیئت تحریر الشام را به بازداشت خودسرانه فعالان، روزنامهنگاران و دیگر شهروندانی که دیدگاههای انتقادی داشتند، متهم کردهاند. همچنین ادعاهایی درباره شکنجه و بدرفتاری با بازداشتشدگان مطرح شده است که جولانی این اتهامات را رد کرده است.
پژوهشگران میگویند که هیئت تحریر الشام از جهاد جهانی به نظامی محلی تغییر مسیر داده است و اکنون در تمایلات استبدادی خود شبیه بسیاری از نظامهای عربی است.
پس از تصرف حلب، نیروهای جولانی درهای برخی خانههای مسیحیان را زدند و به ساکنان اعلام کردند که با صلح آمدهاند. جورج منیسیان، تحلیلگر سیاست خارجی ساکن آتن که اقوامی در حلب دارد، گفت: «به آنها گفتند که میتوانید کریسمس را جشن بگیرید.» در ویدئویی که پس از تصرف هیئت تحریر الشام در یک محله مسیحینشین گرفته شده، درخت کریسمسی دیده میشود.
با این حال، بسیاری همچنان محتاط هستند، علیرغم این اطمینانها. منیسیان گفت: «حتی اگر رهبران آنها بگویند که اقلیتها را محترم میشمارند، نمیتوانید کنترل هر جنگجوی فردی را تضمین کنید.»
در حقیقت، حضور صدها، اگر نه هزاران، جنگجوی خارجی در صفوف هیئت تحریر الشام ــ از جمله چچنیها، ترکها، عراقیها، و افراد آسیای مرکزی بهویژه اویغورها از سینکیانگ چین ــ مسئلهای مهم برای جامعه بینالمللی است.
در دیداری با گروه بینالمللی بحران در سال ۲۰۲۰، از جولانی درباره این افراد سؤال شد و او پاسخ داد که آنها تهدیدی برای کسی خارج از سوریه نیستند.
وی گفت: «اویغورها با سرکوب در چین مواجهاند ــ چیزی که ما به شدت محکوم میکنیم ــ و جای دیگری برای رفتن ندارند. البته، من با آنها همدردی میکنم، اما مبارزه آنها در چین، مبارزه ما نیست. بنابراین، ما به آنها میگوییم که اینجا خوشآمدید، تا زمانی که از قوانین ما تبعیت کنند، که آنها نیز این کار را میکنند.»
در مصاحبهای که در سال ۲۰۲۱ با برنامه “Frontline” شبکه PBS در ادلب سوریه انجام شد، جولانی گفت که از حمایت خود از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ علیه آمریکا توسط القاعده و جنگ علیه نیروهای آمریکایی در عراق پشیمان نیست.
او درباره عراق گفت: «اگر حضور آمریکاییها نبود، هیچ مقاومتی وجود نداشت. هر کسی که در آن زمان در جهان عرب یا اسلامی زندگی میکرد و به شما میگفت که از حملات ۱۱ سپتامبر خوشحال نبود، دروغ میگوید. اما مردم از کشتار بیگناهان پشیمان میشوند، بدون شک.»
کنترل حلب ــ که جمعیتی متنوع بیش از دو میلیون نفر دارد ــ چالشی عظیم برای جولانی خواهد بود، بهویژه با واکنش احتمالی رژیم سوریه و متحدانش.
محمد عیسی، فعال سیاسی که در روزهای اخیر به حلب بازگشته و این شهر را پس از ۱۴ سال دیده است، گفت: «وضعیت واقعاً آشفته است.»
او گفت امنیت و مدیریت در مناطق تحت کنترل جولانی بهتر از مناطقی است که توسط دیگر گروههای شورشی در شمال سوریه کنترل میشوند.
وی افزود: «این گروه در سالهای اخیر کمتر در زندگی مردم دخالت کرده است.» برخلاف گروه دولت اسلامی، که تفسیر سختگیرانهای از اسلام را تحمیل میکرد، هیئت تحریر الشام قلیانکشیدن را ممنوع نکرده یا مردان را مجبور به رعایت ظاهری خاص نکرده است.
عیسی گفت: «ما همیشه نگران هستیم که آیا آنها به همین شکل باقی میمانند یا نه.»
