بیست‌ودوم سپتامبر هر سال به عنوان «روز جهانی تاجیکان» شناخته می‌شود و همزمان با سالروز تولد ابوعبدالله رودکی، شاعر بزرگ قرن چهارم هجری و پدر شعر فارسی/تاجیکی است؛ روزی که در نگاه نخست شاید تنها یک مناسبت فرهنگی یا تاریخی به نظر آید، اما اگر از زاویه‌ی عمیق‌تر و تحلیلی‌تر به آن بنگریم، این روز در واقع نقطه‌ی نمادین در حافظه جمعی تاجیکان جهان است که گذشته، حال و آینده آنان را به هم پیوند می‌دهد و هویت آنان را در گستره‌ی فراتر از مرزهای سیاسی و جغرافیایی بازتاب می‌دهد، زیرا ما در این روز نه تنها از زادروز یک شاعر بزرگ سخن می‌گوییم، بلکه از میراثی صحبت می‌کنیم که در طول بیش از هزار سال، زبان، فرهنگ، اندیشه و روح مردم تاجیک را شکل داده و به آنان قدرت ایستادگی، تداوم و همبستگی بخشیده است و این دقیقن همان چیزی است که اهمیت روز جهانی تاجیکان را فراتر از یک یادبود ادبی یا تاریخی قرار می‌دهد و آن را به نمادی از هویت و آینده‌نگری بدل می‌سازد.

رودکی به عنوان چهره‌ی بنیادین در تاریخ زبان و ادبیات، جایگاهی بی‌بدیل در حافظه فرهنگی ما دارد، زیرا او نخستین کسی بود که توانست زبان فارسی/تاجیکی را از سطح زبان روزمره و اداری به سطح ادبیات عالی و ماندگار ارتقا دهد، زبانی که پیش از او در دربار سامانیان رواج یافته بود اما هنوز قدرت هنری و زیبایی‌شناختی خود را به تمامی نشان نداده بود، و این رودکی بود که با استعداد و ذوق شاعری، با آفرینش بیش از صد هزار بیت شعر که متأسفانه تنها بخشی اندک از آن به دست ما رسیده است، این زبان را به زبان شعر، موسیقی، عشق و حکمت تبدیل کرد و نشان داد که زبان می‌تواند نه فقط وسیله‌ی برای ارتباط روزمره، بلکه پلی میان دل‌ها و نسلی به نسل دیگر باشد و همین ویژگی است که باعث می‌شود ما در روز جهانی تاجیکان به نام او بازگردیم، زیرا او در واقع بنیان‌گذار زبان مشترکی بود که امروز میلیون‌ها انسان در سراسر جهان با آن سخن می‌گویند، می‌اندیشند و هویت خود را بازمی‌شناسند.

اما اگر بخواهیم به صورت مستدل‌تر نگاه کنیم، رودکی تنها یک شاعر بزرگ نبود، بلکه آغازگر روندی بود که در دولت سامانیان به اوج رسید؛ دولتی که در قرون سوم و چهارم هجری نقش تعیین‌کننده‌ی در تثبیت هویت تاجیکی ایفا کرد، زیرا آنان زبان فارسی دری را به عنوان زبان رسمی دربار، فرهنگ و علم برگزیدند و بدین ترتیب شرایطی فراهم ساختند که شاعران، نویسندگان، دانشمندان و فیلسوفان بتوانند آثار خود را به این زبان بنویسند و میراثی بسازند که تا امروز باقی مانده است، و به همین دلیل است که بسیاری از پژوهش‌گران دوره سامانیان را «دوره زرین فرهنگ فارسی/تاجیکی» می‌نامند، زیرا در این دوره زبان و فرهنگ ما نه تنها تثبیت شد، بلکه به اوج رسید و به الگویی برای دیگر جوامع منطقه و جهان تبدیل گشت و اگر امروز ما تاجیکان در سراسر جهان به این گذشته می‌بالیم، دلیل آن همین دستاورد عظیم است که ریشه‌های هویت ما را در اعماق تاریخ مستحکم ساخته است.

تأثیر فرهنگ تاجیکی اما تنها در محدوده یک جغرافیای خاص باقی نمانده است، بلکه در تمدن جهانی نیز بازتاب یافته است، زیرا دانشمندانی چون ابن‌سینا در پزشکی و فلسفه، ابوریحان بیرونی در ریاضیات و نجوم، زکریای رازی در کیمیا و طب و شاعران بزرگی چون مولانا، فردوسی، سعدی، حافظ و بیدل، هر یک در قلمرو این فرهنگ بالیده و به جهان خدمت کرده‌اند، تا آنجا که آثار آنان قرن‌هاست در دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های اروپا و آسیا تدریس و مطالعه می‌شود و الهام‌بخش نسل‌های گوناگون است؛ این نشان می‌دهد که فرهنگ تاجیکان تنها یک میراث قومی یا محلی نیست، بلکه بخشی از میراث بشری است که در پیشرفت علم و هنر جهان سهم بزرگی داشته است، و این استدلالی محکم برای آن است که گرامی‌داشت روز جهانی تاجیکان در واقع گرامی‌داشت بخشی از فرهنگ جهانی است که به همه بشریت تعلق دارد.

از منظر اجتماعی نیز روز جهانی تاجیکان معنای عمیقی دارد، زیرا تاجیکان امروز در سرزمین‌های گوناگون زندگی می‌کنند؛ در تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان، ایران و در کشورهای دیگر جهان؛ اما با وجود این پراکندگی، آنچه آنان را همچنان به هم پیوند می‌دهد زبان و فرهنگ مشترک است و این خود شاهدی است بر قدرت زبان به عنوان عامل هویت‌بخش و وحدت‌آفرین، زیرا مرزهای سیاسی و جغرافیایی می‌توانند ملت‌ها را از هم جدا کنند، اما زبان و فرهنگ مشترک می‌تواند پلی باشد که این جدایی‌ها را از میان برمی‌دارد و انسان‌ها را در یک خانواده بزرگ فرهنگی گرد هم می‌آورد، و این خانواده همان چیزی است که ما آن را «ملت تاجیک» می‌نامیم، ملتی که در سراسر جهان پراکنده است اما همچنان خود را بخشی از یک ریشه و یک تاریخ می‌داند.

از منظر اخلاقی و ارزشی، فرهنگ تاجیکان حامل پیام‌هایی است که در جهان امروز بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد؛ پیام صلح، آشتی، همزیستی مسالمت‌آمیز و خردورزی، که در اشعار مولانا و رودکی و فردوسی و سعدی و حافظ بارها تکرار شده است، نشان می‌دهد که فرهنگ ما هیچ‌گاه به جنگ و ستیز گرایش نداشته است، بلکه همواره در جستجوی صلح و عدالت بوده است و همین ویژگی است که می‌تواند برای جهان امروز، که با جنگ‌ها، خشونت‌ها و اختلافات فراوان روبه‌روست، الهام‌بخش باشد، زیرا اگر فرهنگی توانسته است بیش از هزار سال در برابر حوادث تاریخی دوام آورد و همچنان زنده و پویا باقی بماند، دلیل آن همین است که بر ارزش‌های انسانی و جهانی استوار بوده است، ارزش‌هایی که همه ملت‌ها می‌توانند آن‌ها را بپذیرند و بر اساس آن‌ها با هم زندگی کنند.

روز جهانی تاجیکان تنها یک جشن یا یادبود نیست، بلکه فرصتی است برای بازاندیشی در گذشته، درک بهتر حال و طراحی آینده‌ی روشن‌تر؛ گذشته‌ی که با رودکی و سامانیان آغاز شد و با دانشمندان و شاعران بزرگی ادامه یافت، حال ما که در آن پراکندگی جغرافیایی اما وحدت فرهنگی را تجربه می‌کنیم و آینده‌ی که تنها در سایه اتحاد، همبستگی و احترام متقابل ساخته خواهد شد؛ بنابراین گرامی‌داشت این روز در حقیقت تعهد دوباره ما به زبان و فرهنگ‌مان است، تعهدی برای آنکه این میراث گران‌بها را به نسل‌های آینده بسپاریم و به آن‌ها بیاموزیم که هویت تاجیکی چیزی فراتر از یک نام یا یک مرز است، هویتی است که با زبان، با شعر، با خرد و با صلح تعریف می‌شود و اگر ما این ارزش‌ها را پاس بداریم، آنگاه می‌توانیم با اطمینان بگوییم که روز جهانی تاجیکان نه تنها یادآور گذشته پرافتخار، بلکه نویدبخش آینده‌ی روشن برای همه ما خواهد بود.